Pernaç, şamşir, yatağan, sağaydaq — Timur Barotovnıñ kollektsiyasınıñ kiçik bir qısmı. O, çoq yıl devamında Ukrayina tarihınıñ farqlı devirlerine ait silâ kopiyalarını toplay, amma ayrı bir yerni mında Qırım ala. O, ayatınıñ büyük qısmını anda keçirdi, amma 2014 senesi Qırım yarımadasını terk etmege mecbur oldı. Barotov qırımtatarlarnıñ tarihını ögrendi ve atta çetel memleketlerniñ müzeylerini ziyaret etip, keçmişniñ ğayıp olğan qısımlarını toplamağa tırıştı. Rusiye İmperiyasınıñ, soñra ise SSCB ve Rusiye Federatsiyasınıñ sert müstemleke siyasetinden sebep Qırımtatar mirasınıñ büyük qısmı ğayıp oldı. Barotov bilgilerini paylaşa ve kolleksiyası ile Ukrayina boyunca seyaat ete, tarihiy filmlerni de çıqara edi. O emin ki, halq öz tarihını bilmeli.

Rusiye Qırımnı tarihtan ne içün "sile" edi, Qırım hanlığınıñ askerleriniñ tış körünişi nasıl edi ve yarımadağa qaytqan soñ Qırımda özüni nasıl körgenini arbiy tarihçı Qırım.Aqiqatqa tarif etti.

Arbiy oquv yurtunı bitirgen soñ Barotov deñiz zabiti olaraq Qırımğa yollanmasını talap etti. O anda staj keçken edi, anda qaytmaq istey edi ve başqa bir yerni tüşünmey edi.

"O vaqıt bile edim: Ukrayina Arbiy-deñiz quvetleri — deñiz devletiniñ kelecegi. Men flot inkişafında iştirak etmek istey edim, Ukrayina deñiz devleti olaraq imkânlarını qazanmaq istey edi. Anda men Qırımnıñ ne qadar hususiy bir topraq, unikal bir bölge, tarihımız içün hususiy bir topraq olğanını is ettim. Ukrayinanıñ tarihı, Qırım ve Ukrayinanıñ tarihı qadimiy zamanlardan — skitler ve sarmatlar devrinden berli bağlı", — dep ayta arbiy tarihçı Timur Barotov.

Barotov Aqyarda Ukrayina mudafaa nazirliginiñ "Briz" teleradiostudiyasında hızmet etmege başladı. Bundan da ğayrı, o, ukrayin flotunıñ arbiy gemilerinde seferlerge bardı, halqara talimlerde ve NATO-nıñ Aq deñizdeki "Aktiv ğayretler" terrorizmge qarşı ameliyatında iştirak etti. O, "flot"ta öskenini ayta.

Qırımda qoranta qurdı, evi bar edi ve kelecekte de Aqyarda yaşamaqnı planlaştıra. 2014 senesi Rusiye Federatsiyası Qırım yarımadasını ilhaq etkende, bu Barotov içün sürpriz olmadı. Qırımnı terk etmek oña qolay olmadı, amma başqa çare yoq edi.

"Rusiye 2014 senesi daa ileri ketse edi, Ukrayina yoq olur edi"

2008 senesi Rusiye-Gürcistan cenki vaqialarından soñ Barotov içün Rusiye Federatsiyası Qırım içün de aynı stsenariy azırlağanı añladı.

"[Qırımda] Ukrayina vatandaşlarınıñ çoqusına Rusiye pasportlarını berdiler. Aqyarda yaşağan bir çoq Rusiye vatandaşı da ukrayin pasportlarını aldı. Rusiyeliler Qırımda, Aqyarda saylavlarğa barıp, em bizim prezidentimiz içün, em de öz prezidenti içün rey bere ediler", — dep hatırlay Barotov.

Rusiye Federatsiyası öz teşviqatını muntazam sürette tarqata edi. O, Qırımda Moskvadan maliye etilgen "Mustaqil Sevastopol televizionı" nasıl yayınlağanını tarif ete.

"Kanal yerli olaraq kösterile edi, amma bütün haberler Rusiye ve prezident Vladimir Putin ile bağlı vaqialardan başlana edi. Yani bu, bizim prezidentimiz kibi qabul etile edi. Ve atta ekranı üç renkli edi: mavı, beyaz, qırmızı. Bu Kremlniñ, doğrudan-doğru çalışqan teleradiokompaniyası olğanı belli edi, — dey Barotov.

Bundan ğayrı, Kreml bedava gazetalarnı tarqata edi, olarnen yerli sakinlerde "Rusiye tarafdarı ani" şekilledirile edi. Barotov, Ukrayina buña qarşılıq köstermegenine yazıqsına.

"Rusiye öz planını amelge keçirmek içün er şey yapıp, ardı-sıra areket etti: başta Qırımnı zapt etmek, soñra ise Ukrayinanı yoq etmek. Ne ise, o vaqıt olar Donbasta toqtadılar ve ilerlemediler. Çünki 2014 senesi olar keñ kölemli basuvğa başlağan olsa ediler, Ukrayina şimdi olmay bilir edi", — emin arbiy.

Onıñ fikrine köre, Kreml Donbasta qarşılıq olacağını beklemedi. "Gönüllüler ayaqqa turdı, ukrayinler, şu cümleden cenüp ve şarq sakinleri ayaqqa turdı, olar, ukrayinler olğanını, devletlerini saqlap qalmaq kerekligini añladılar, çünki Rusiyede bu qulluq olur edi", — dey Barotov.

O, balalıqta Ukrayina tarihını yahşı ögrendi, qorantası 30-ıncı seneleri "kulaklaştırma" ve Ğolodomornı başından keçirgen qartanasınıñ ikâyelerini diñlep östi. "O vaqıt bile sovet propagandası, mektepteki tarih dersleri ne qadar yalan olğanından şübelenmege başladım. Bu meni ukrayin olaraq şekillendirdi", — dep añlata arbiy tarihçı.

2013 senesi kiçik aynıñ başında Rusiye Federatsiyasınıñ Qara deñiz flotunıñ 810-uncı deñiz piyade brigadasınıñ bazalarından Aqyardaki Kazak körfezinde arbiy tehnika ve deñiz piyadeleri ukrayin tarafınıñ razılığı olmadan ketmege başladı. "Adetince olar muracaat etmek kerek ediler: böyle-böyle künlerge talimler, tehnika areketleri ve ilâhre. Bu yerde ise haber bermeden. Çıqıp, bir qaç kere aylanıp, qaytıp kele ediler. Añlaşıldı: azırlanalar", — dep hatırlay Barotov.

Onıñ içün Aqyarğa Qara deñiz flotundan ğayrı, başqa bir Rusiye flotundan kelgen desant gemisiniñ kelmesi müim bir şey oldı. O, Rusiye Federatsiyasınıñ 810-uncı brigadasını quvetleştirmek içün deñiz piyade bölügi keldi. O yerde de yaralanğan Rusiye vatandaşlarına yardım noqtasını açtılar. Bunıñ episi kiçik aynıñ başında, o vaqıt Ukrayina prezidenti olğan Viktor Yanukoviç Kıyivden Qırımğa qaçmazdan evel olıp keçti.

Qırımda er şeyni qaldırıp ketti. "Bazı şeyler daa qıymetli. Birinciden, insanlarnıñ ayatı, hususan aileler. Ekinciden, bu vatan, menim içün şübesiz Ukrayina edi", — dep añlata arbiy hızmetçi.

2014 senesi saban ayınıñ başında o, qorantasınen Lvivge köçti. O vaqıt o endi bir qaç yıl yedek askerlikten boşatılğan edi, amma orduğa qaytmağa, memleket içün ve Qırımnıñ qaytarılması içün küreşmege qarar berdi.

Göñüllü olaraq ücümcilerge

Lvivge köçken soñ, Timur birden arbiy komissarlıqqa ketti. Vesiqalarnı Qırımda qaldırğan edi, qıtada onıñnen ne yapacaqlarını çoq vaqıt bilmediler. 2014 senesi Barotov öz isteginen 24-nci Ayrı ücüm batalyonına ketti. Anda o, ücümci oldı ve Luğansk vilâyetiniñ bir qaç meskün yeriniñ azat etilmesinde iştirak etti.

"[Göñülli]lerniñ çoqusı yerli edi, Luğansk vilâyetinden insanlar öz toprağını qorçalap, "Aydar"ğa keldi. Maqsadımız toprağımıznı qorumaq edi. Er kes birden bütün Ukrayina içün cenkleşkenini añlamay edi. Çoqusı tüşüne edi: "Bu menim toprağım, ne içün mında duşman silâ ile kelmeli?" — dep tarif ete arbiy hızmetçi. Onıñ aytqanına köre, hızmet yılları devamında SBU saflarında cenkleşken qırımlılarnen sıq-sıq körüşe edi.

Barotov hızmetten ğayrı, göñülli işnen oğraşa ve qırımlılarğa Rusiye tarafından ilhaq etilgen Qırımdan çıqmağa yardım ete edi. O, diger faallernen birleşip, "Qırım dalğası" teşkilâtını meydanğa ketirdi.

"Biz bu esnasnı işle qoyıp oldıq: ailenleri vokzaldan alıp kete edik, qayda alıp ketmek kerek olğanını bile edik, temel meselelerni çeze edik. Bu Qırımlılarğa bir millet olğanımıznı, bir halq olğanımıznı añlamağa yardım etti", — dep emin erkek.

Qırımtatar silâsınıñ toplamı

Barotov arbiy tarihçı. O, çoq yıl devamında Kıyiv Rusi, Ukrayina Halq Cumhuriyeti, UPA, 2014 senesinden başlap Rusiye-Ukrayina cenki zamanları askerleriniñ silâ ve kostümleriniñ tabiiy büyükliginde kopiyalarını topladı. Barotovnı ve qırımtatarlarnıñ tarihını ögrene.

O, ilk evelâ Qırım hanlığınıñ askerleri duşmannıñ zırhını kesmek içün qullanğan silânı köstere. Kazaklarnıñ da pernaçları bar edi.

"Kazak ordusında olar simvolik bir hususiyetke saip oldı. İnsanlarnıñ çoqusı gürsüni tanıy. Gürsüsiz Ğetman Ğetman degil. Bu akimiyetniñ timsali. Bu da akimiyet timsali: kazak ordusında pernaçlar polkovniklerde bar edi", — dep ayta Barotov.

Qırımtatar askeriniñ demir başlığı atnıñ quyruğı ve boyun, omuzlarını ve yüzni qorçalağan zırhnen bezetile edi.

"Uzaqtan at quyruğını körip, bu asker kim olğanını añlamaq mümkün edi: qırımtatar ya da başqa bir ordudan. Yanıçarlarnıñ öz körünişi bar edi, başqa ammunisiyası", — dep añlata arbiy hızmetçi.

Qırımtatarlarnıñ silâsı adetince ösümlik süslemesi ile bezetilу edi, insannıñ resmi yoq edi, çünki islâm buña izin bermey. Adetince, arap tilinde yazılğan yazılarnı qullanmaq mümkün edi.

Timur Barotovnıñ aytqanına köre, bugünge qadar qırımtatar ordusınıñ nasıl olğanı ve ne ile silâlanğanı aqqında tam bir malümat yoq. Yalıñız umumiy malümat ve ayrı elementler bar, amma bütün bir tasvir yoq, meselâ, İsveçiyada Orta asırlardan berli saqlanıp qalğan bütün zırhlar, elyazmalar ve vesiqalar bar, olarda tafsilâtlıca tarif etile: kiyim neyden tikilgen edi, nasıl kumaş qullanılğan edi, atnıñ rengi ve tüsü nasıl olmalı edi.

"Rusiye İmperiyası ve soñra Sovetler Birligi sayesinde, bütün bular aman-aman yoq etildi. Rusiye "Qırım" sözüni bir sebepten yoq etmege tırışa edi: Rusiye İmperiyası Qırım hanlarına bergi töley edi, olar kerçekten de olarnıñ vasalları, boysunğan topraqları edi. Bu, olar içün ayıp bir vaqiadır, bunı gizlemege tırışalar, özlerini tek ğalip olaraq köstere", — dep tarif etti arbiy hızmetçi.

Qırımtatarlarnıñ tarihiy mirası halqnıñ Qırımdan sürgün etilmesi vaqtında da ğayıp etildi. Barotovnıñ fikrince, böyleliknen Rusiye "Rusiye Qırımda er vaqıt edi" narrativini qabul ettirmege tırışa.

"Qırımnı Rusiye ile bağlamağan er şey, halqına baqmadan, er şey temizlengen ve yoq etilgen edi. Ve bunı amelge keçirmek ve mecbur qabul ettirmek içün, maddiy delillerni yoq etmek kerek edi: ev eşyalarından başlap, vesiqalardan başlap, mezarlarğa qadar. Musulman mezarlıqları viran etildi. Şimdi bile, Qırımda yol qurulğanda, olar qırımtatar mezarlıqlarından keçeler. Tam olaraq qaysı sene olğanını hatırlamayım, amma Aqmescitte tamir işleri esnasında bir hamamnıñ divarları arab yazıları ile ölgenlerniñ adları yazılğan qabir levhalarından yapılğanı belli oldı. Bu daa sovet devirinde edi. Rusiye de böyle areket ete", — dey Barotov.

Onıñ içün keçmiş aqqında mümkün olğanı qadar çoq malümat toplamaq müimdir, çünki insanlar öz tarihını bilmeli, dep tüşüne.

"Rusiye ebediy degil"

Bir qaç yıl devamında "Aydar"da göñülli olaraq hızmet etken soñ, Barotovnı askerlikten boşattılar. Amma vatandaşlıqta da batalyonınen bağını coymadı — yardım ete ve göñülli olaraq çalışa edi. Bundan ğayrı, o, öz kolleksiyasınen Ukrayina boyunca seyaat etip, istegenlerni ukrayin tarihınıñ farqlı devirleri ile tanış ete edi. Bundan da ğayrı, Barotovnı "Vatan qorçalavı" fenini alıp barmağa davet ettiler, 2018 senesi ise o, fikirdeşlerinen beraber "Ukrayina qorçalavı" feniniñ adınıñ deñiştirmesine irişip oldı. Bu añlatma onıñ içün prinsipial edi.

Rusiyeniñ Ukrayinağa keñ kölemli basuvı başlanğan soñ, Barotov hızmetke qayttı. O, cenk tecribesini ve arbiy tarih bilgisini başta Kıyivdeki Arbiy tarih tedqiqatları merkezinde, şimdi ise Ukrayina arbiy institutınıñ Merkeziy ilmiy-tedqiqat institutında qullana.

Rusiye bar olğanına qadar Ukrayina telükede. Rusiyeniñ şimdiki alı, arbiy tarihçınıñ fikirince, "halqlarnıñ apishanesi".

O, Rusiyeniñ "dekolonizasiyasına" ve şimdi Rusiye Federatsiyasınıñ tamır halqları öz tarihını ve serbestligini qaytara bilecegine de inana. "Rusiye ebediy degil. Ukrayinler Rusiyeniñ dağılmasını tezleştirgenlerini añlamaylar", — dep ayta Barotov.

"Tüşlerimde deñizni körem"

Arbiy hızmetçi emin ki, Ukrayina Qırımnı qaytaracaq ve o kene anda yaşaycaq. 2019 senesi Ukrayina prezidenti yanındaki Devlet idaresi akademiyasına üçünci aliy tasil almaq içün kirdi.

"Qırımğa qaytqan soñ, Aqyar qaraman şeeriniñ arbiy-vatandaş memuriyetine kirmek içün. Böyle bir fikir bar edi: ğalebeden soñ Qırımğa qaytmaq, anda tertip-nizamnı tiklemek ve "Ukrayinanı [Qırımğa] qaytarmaq", — dep añlata o.

Barotov flotta hızmet etmek pek ister edi. Qırım, ve hususan Aqyar, onıñ yüreginde müim yer ala.

"Men atta deñiz aqqında tüş körem, ve onı sağınam. Amma şimdi men mından ve yapmaq kerek olğan şeylerni yapam. Bugün mında, yarın başqa yerde. Bu bizim borcumızdır. Biz ukrayin halqına ant ettik. Ya deñiz? Deñiz bekler", — dey Barotov.